به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، ارمنستان به عنوان یکی از کشورهای محوری قفقاز جنوبی، سال‌هاست در کشاکش میان تمایلات غرب‌گرایانه و روابط سنتی خود با روسیه قرار دارد.
این کشور، که از زمان استقلال از شوروی در 1991 به عنوان یکی از نزدیک‌ترین متحدان مسکو شناخته می‌شود، اکنون در حال بازنگری در سیاست خارجی خود است. تحرکات اخیر ایروان برای نزدیکی به اتحادیه اروپا و احتمال عضویت در این نهاد، تغییری اساسی در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه ایجاد کرده است.
این یادداشت تلاش می‌کند پیامدهای این تحول را برای روسیه بررسی کرده و نشان دهد چگونه چنین تغییری می‌تواند نظم سنتی منطقه‌ای را به چالش بکشد.
زمینه‌های چرخش ارمنستان به‌سوی غرب
روابط ارمنستان و روسیه در دهه‌های اخیر بر پایه پیوندهای اقتصادی، نظامی و تاریخی استوار بوده است. روسیه همواره به‌عنوان تأمین‌کننده اصلی امنیت ارمنستان و شریک استراتژیک این کشور در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) شناخته شده است.
با این حال، چندین عامل باعث شده که ارمنستان به‌تدریج به سمت غرب و اتحادیه اروپا متمایل شود. نا امیدی از حمایت روسیه در مناقشه قره‌باغ در جنگ دوم قره‌باغ در سال 2020 و شکست ارمنستان در برابر آذربایجان، اعتماد ایروان به حمایت نظامی مسکو را تضعیف کرد.
روسیه نه‌تنها نتوانست مانع پیشروی آذربایجان شود، بلکه عملکرد آن به‌عنوان میانجی در این مناقشه نیز از دید بسیاری از سیاستمداران و مردم ارمنستان ناکافی تلقی شد.
افزایش نفوذ غرب در سیاست داخلی ارمنستان در دولت نیکول پاشینیان، که از سال 2018 قدرت را در دست دارد، سیاست خارجی متوازن‌تری را در پیش‌گرفته و تمایل بیشتری به همکاری با اتحادیه اروپا نشان داده است.
اصلاحات دموکراتیک و توسعه اقتصادی، دو محور اصلی همکاری‌های ارمنستان با غرب هستند. فشار اقتصادی و نیاز به تنوع‌بخشی در اقتصاد ارمنستان به‌شدت به روسیه وابسته است، اما همکاری با اتحادیه اروپا می‌تواند زمینه‌ساز جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت تجارت خارجی این کشور شود.
پیامدهای عضویت ارمنستان در اتحادیه اروپا برای روسیه
چرخش ارمنستان به سوی اتحادیه اروپا و احتمال عضویت در این نهاد، تأثیرات متعددی بر روسیه خواهد داشت. این پیامدها را می‌توان در سه بُعد سیاسی، امنیتی و اقتصادی بررسی کرد.
بعد سیاسی؛ تضعیف نفوذ ژئوپلیتیکی روسیه در منطقه قفقاز جنوبی از دیرباز بخشی از حوزه نفوذ روسیه بوده است. عضویت ارمنستان در اتحادیه اروپا به معنای فاصله گرفتن این کشور از مدار نفوذ مسکو و تمایل به سیاست‌های غرب محور خواهد بود.
این تغییر می‌تواند موجب کاهش اعتبار و قدرت چانه‌زنی روسیه در معادلات منطقه‌ای شود. ارمنستان عضوی از سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) و اتحادیه اقتصادی اوراسیا است.
پیوستن به اتحادیه اروپا ممکن است منجر به خروج ارمنستان از این نهادها یا کاهش تعهدات آن شود که این امر می‌تواند ساختار اتحادهای منطقه‌ای تحت رهبری روسیه را تضعیف کند. چرخش ارمنستان به‌سوی اتحادیه اروپا می‌تواند به الگویی برای کشورهای دیگر قفقاز جنوبی مانند گرجستان و حتی آذربایجان تبدیل شود که این موضوع چالشی استراتژیک برای سیاست خارجی روسیه خواهد بود.
بعد امنیتی؛ افزایش نفوذ نظامی و سیاسی غرب در قفقاز جنوبی در نزدیکی ارمنستان به اتحادیه اروپا ممکن است به افزایش حضور ناتو و اتحادیه اروپا در منطقه منجر شود. این تحول می‌تواند نظم امنیتی سنتی منطقه که تحت سلطه روسیه بوده است، را به چالش بکشد.
همچنین این موضوع عاملی در اختلال نقش روسیه به‌عنوان ضامن امنیتی ارمنستان به‌عنوان شریک نظامی اصلی و ضامن امنیت آن در برابر تهدیدات آذربایجان و ترکیه خواهد بود.
عضویت در اتحادیه اروپا ممکن است نقش روسیه در تأمین امنیت ارمنستان را تضعیف کند و حتی به خروج نیروهای روسیه از پایگاه‌های نظامی این کشور منجر شود. تاکنون روسیه به‌عنوان میانجی سنتی در مناقشه قره‌باغ عمل کرده است. نزدیکی ارمنستان به اتحادیه اروپا ممکن است منجر به ورود بازیگران جدید به این مناقشه شود و جایگاه روسیه به‌عنوان میانجی را تضعیف کند.
بعد اقتصادی؛ اقتصاد ارمنستان به‌شدت به روسیه وابسته است، به‌ویژه در حوزه انرژی و نیروی کار مهاجر، عضویت در اتحادیه اروپا می‌تواند این وابستگی را کاهش دهد و مسیرهای جدیدی برای تجارت و سرمایه‌گذاری ارمنستان باز کند. رقابت اقتصادی در بازارهای منطقه‌ای اتحادیه اروپا ممکن است با ارائه سرمایه‌گذاری‌های جدید و تسهیلات اقتصادی، جایگاه روسیه به‌عنوان شریک تجاری اصلی ارمنستان را به چالش بکشد.
این امر می‌تواند به کاهش سهم روسیه از بازارهای قفقاز جنوبی منجر شود. تضعیف نفوذ مالی روسیه در ارمنستان که یکی از دریافت‌کنندگان اصلی حواله‌های مالی از کارگران مهاجر در روسیه است باعث کاهش این جریان مالی و تضعیف یکی از ابزارهای نفوذ اقتصادی روسیه خواهد بود.
تضعیف نفوذ ژئوپلیتیکی روسیه در قفقاز جنوبی
قفقاز جنوبی همواره به‌عنوان حیاط خلوت روسیه شناخته شده است. نزدیکی ارمنستان به اتحادیه اروپا می‌تواند به معنای کاهش نفوذ روسیه در منطقه باشد. این تحول به‌ویژه در شرایطی که گرجستان نیز به سمت غرب گرایش دارد، می‌تواند زمینه‌ساز تضعیف بیشتر موقعیت مسکو شود.
روسیه از طریق نهادهایی مانند سازمان پیمان امنیت جمعی و اتحادیه اقتصادی اوراسیا سعی دارد کشورهای منطقه را در چارچوبی هماهنگ نگه دارد. خروج ارمنستان از این سازمان‌ها یا کاهش تعهدات آن می‌تواند اعتبار این نهادها را زیر سؤال ببرد.
این در حالی است که در حال حاضر مسکو هیچ اقدام قاطعی در خصوص حضور و یا عدم حضور ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و تصمیمات این کشور در خصوص پیوستن به اتحادیه اروپا اتخاذ نکرده است.
واکنش احتمالی روسیه
روسیه همواره در برابر تغییرات ژئوپلیتیکی در حیاط خلوت خود واکنش نشان داده است. در مورد ارمنستان، این واکنش می‌تواند در سه سطح صورت گیرد:
فشار سیاسی و اقتصادی؛ مسکو ممکن است از ابزارهایی مانند افزایش تعرفه‌های تجاری، محدود کردن صادرات گاز، یا اعمال تحریم‌های اقتصادی برای فشار بر ایروان استفاده کند.
تقویت همکاری با آذربایجان؛ در صورت چرخش کامل ارمنستان به‌سوی غرب، روسیه ممکن است روابط خود با آذربایجان را تقویت کند و حتی موضعی بی‌طرف‌تر در مناقشه قره‌باغ اتخاذ کند.
افزایش حضور نظامی در منطقه؛ روسیه ممکن است برای حفظ نفوذ خود، حضور نظامی‌اش را در ارمنستان یا سایر مناطق قفقاز جنوبی تقویت کند.
چالش‌ها و فرصت‌ها برای ارمنستان
اگرچه نزدیکی به اتحادیه اروپا می‌تواند مزایای اقتصادی و سیاسی برای ارمنستان به همراه داشته باشد، اما چالش‌هایی نیز در این مسیر وجود دارد:
واکنش منفی روسیه؛ ارمنستان باید خود را برای مواجهه با فشارهای روسیه آماده کند.
پیچیدگی در روابط با آذربایجان و ترکیه؛ همکاری با غرب ممکن است تنش‌های موجود با این دو کشور را افزایش دهد.
نیاز به اصلاحات داخلی؛ عضویت در اتحادیه اروپا مستلزم انجام اصلاحات گسترده در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و حقوقی است.
به‌طورکلی چنین به نظر می‌رسد که پیوستن ارمنستان به اتحادیه اروپا، اگرچه یک سناریوی بلندمدت است، اما تحولی اساسی در سیاست خارجی این کشور و معادلات منطقه‌ای خواهد بود.
این تغییر می‌تواند نفوذ روسیه را در قفقاز جنوبی به چالش بکشد و زمینه‌ساز بازتعریف روابط میان ایروان و مسکو شود. پیوستن احتمالی ارمنستان به اتحادیه اروپا تهدیدی جدی برای جایگاه روسیه در قفقاز جنوبی به شمار می‌آید.
از دست رفتن نفوذ سیاسی، حضور نظامی و جایگاه اقتصادی در این کشور، می‌تواند معادلات منطقه‌ای را به ضرر مسکو تغییر دهد و توازن قوا را به نفع غرب بر هم بزند. در چنین شرایطی، روسیه باید راهبردهای جدیدی برای حفظ موقعیت خود در منطقه طراحی کند.
معصومه محمدی کارشناس مسائل اوراسیا
